پێشەکی
پەیمانی لۆزان کە لە ٢٤ی ژوییەی ١٩٢٣ واژۆ کرا، ڕێککەوتنێکی مێژووییە کە کاریگەریی قوڵی لەسەر ناوچەی ئاسیای بچووک(ئاناتۆلی) هەبووە و دۆخی مافی مرۆڤ بەتایبەتی گەلی کورد هەبووە. ئەم نووسینە شیکارییەکی دەرئەنجامە مێژووییەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە پرسی کورد و هەروەها کۆسپەکانی ئێستای بەردەم کورد لە ڕووی مافە بنەڕەتییەکان و دانپێدانانی سیاسییەوە پێشکەش دەکات.
١- چوارچێوەی مێژوویی پەیمانی لۆزان
بۆ تێگەیشتنی تەواو لە دەرئەنجامەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە پرسی کورد، زۆر گرنگە ئەم ڕێککەوتنە لە چوارچێوەی مێژوویی خۆیدا بخوێندرێتەوە. ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دانوستاندنەکانی ئاشتی کە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە هاتە ئاراوە، زەمینەی داڕشتنی پەیماننامەکەی داڕشت. ئەکتەرە سەرەکییەکانی بەشداربوو، بەتایبەتی کۆماری تورکیا و زلهێزەکانی ئەوروپا، بەرژەوەندی سیاسی و جیۆستراتیژی جیاوازیان هەبوو. تێگەیشتن لەم پاڵنەرانە وا دەکات باشتر لەو بڕیارانە تێبگەین کە لە کاتی داڕشتنی پەیماننامەکەدا دراون.
٢- بڕگەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە ناوچەی ئاسیای بچووک و کورد
شیکارییەک بۆ بڕگە سەرەکییەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە ناوچەی ئاسیای بچووک و کەمینەکان بە کوردەوە، بۆ تێگەیشتن لە دەرئەنجامەکانی پەیوەست بە پرسی کورد زۆر پێویستە. پەیماننامەکە سنوورەکانی کۆماری تورکیای مۆدێرنی دامەزراند، بە بێ دابین کردنی مافی کوردەکان. شیکردنەوەی بڕگەکانی پەیوەست بە مافی کەمینەکان دەبێتە هۆی ئەوەی بتوانرێت بەدواداچوون بۆ ئەو سنووردارکردنانە بکرێت کە بەسەر کورددا سەپێنراوە لەڕووی مافە کولتووری و زمانەوانی و سیاسییەکانەوە.
٣- لێکەوتەکانی پەیمانی لۆزان لەسەر مافەکانی کورد
کاریگەریی پەیمانی لۆزان لەسەر مافەکانی کورد بەرچاو بووە و کۆمەڵێک دەرئەنجامی زیانبەخشی لێکەوتووەتەوە. هەڵاواردن و پەراوێزخستن و زەوتکردنی مافە بنەڕەتییەکان بە شێوەیەکی سیستماتیک بەسەر کورددا سەپێنراوە. نکۆڵی لە ناسنامەی کولتووری و زمانەوانییان کراوە و حاشا لە بوونیان وەک گەلێکی جیاواز کراوە. هەروەها کورد ڕووبەڕووی توندوتیژی و سەرکوتی ئامانجدار بووەتەوە، لەوانەش کۆمەڵکوژی و جینۆساید، ئاوارەبوونی زۆرەملێ و زەبر و زەنگ کە دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی پەیمانی لۆزان بوو.
٤– کێشەکانی ئێستای پرسی کورد
پرسی کورد هەر بە بابەتیی دەمێنێتەوە و لە ڕووی مافە بنەڕەتییەکان و دانپێدانانی سیاسییەوە ڕووبەڕووی ئاستەنگی دەبێتەوە. سەرەڕای پێشهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ناوچەکە، کورد بەردەوام تووشی هەڵاواردن و سنووردارکردنی مافەکانیەتی. پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ، لەوانەش سەرکوتکردنی دەنگە ناڕازییەکان، سنووردارکردنی ئازادی ڕادەربڕین و توندوتیژی لەسەر بنەمای ڕەگەزی بەردەوامە. هەروەها دەبێت ڕۆڵی گرووپە توندڕەوەکان و ململانێیە ناوچەییەکان لە تێکچوونی دۆخی کورددا لەبەرچاو بگیردرێت.
٥– دیدگاکان بۆ ئایندەی پرسی کورد
بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد و تێپەڕاندنی ئاستەنگەکانی ئێستا، پێویستە دیدگاکان بۆ داهاتوو لەبەرچاو بگیرێن. زۆر گرنگە هاندانی گفتوگۆیەکی گشتگیر لە نێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکاندا، لەوانەش حکومەتەکان، ئەکتەرە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. پێداچونەوەی پەیمانی لۆزان بۆ تێکدانی گەرەنتی بەهێز بۆ مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکانی کورد پێویستە. دەبێ داوا لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بکرێت کە پشتیوانی لە هەوڵەکانی پێشخستنی مافەکانی کورد و چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکیەکان بکەن. جگە لەوەش دەبێت ڕۆڵی ئەکتەرە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە پاراستنی مافەکانی کورددا هێڵکاری بکرێت.
چوارچێوەی مێژوویی پەیمانی لۆزان
لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕووخا و وڵاتانی هاوپەیمانان و زلهێزەکان، بە پلەی یەکەم بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا و یۆنان، هەوڵیاندا نەخشەی سیاسی ناوچەی ئاسیای بچووک بکێشنەوە. کورد کە بە سەرزەوینێکی بەرفراواندا بڵاوبووەوە، خۆی لە دۆخێکی ناسکدا بینیەوە، چونکە خواستی چارەنووسی خۆی و داننان بە ناسنامەی کولتووری و سیاسی خۆی لەگەڵ بەرژەوەندیی زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکاندا بەرەوڕوو بووەوە.
دانوستانەکانی ئاشتی لە ساڵی ١٩٢٠دا پەیماننامەی سیڤەری لێکەوتەوە، کە تێیدا دابینکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی بوو. بەڵام ئەم پەیماننامەیە بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆی دژایەتی کۆماری تازە پێکهێنراوی تورکیا کە مستەفا کەمال ئەتاتورک سەرۆکایەتی دەکرد، هەرگیز جێبەجێ نەکرا. شەڕی سەربەخۆیی تورکیا بە سەرکردایەتیی هێزە ناسیۆنالیستەکانی تورکیا بووە هۆی شکستی پەیمانی سێڤەر و واژۆکردنی پەیمانی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ دا.
پەیمانی لۆزان لە نێوان کۆماری تورکیا و زلهێزە هاوپەیمانەکاندا دانوستانی لەسەر کرا و سنوورەکانی تورکیای مۆدێرن پێناسە کرایەوە. سەبارەت بە پرسی کورد، لە پەیماننامەکەدا بە پێچەوانەی پەیمانی سێڤەر کە تێدا دان بە دامەزرانی دەوڵەتی کوردیی دا نرابوو، هیچ باس دان پێدانانیكی بۆ مافەکانی گەلی کورد تێدا نەبوو. ویستی کورد تاڕادەیەکی زۆر پشتگوێ خرا و لە نێوان چەند وڵاتێکی تازە دامەزراوی ناوچەکەدا دابەش بوو، کە بریتی بوون لە تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا. بەشێکی دیکەی کورد پێشتر کەوتبوو چوارچێوەی سنوورەکانی دەوڵەتی ئەرمەنیاوە.
پەیمانی لۆزان چەمکی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرنی لە تورکیە دامەزراند، کە تێیدا ناسنامەی نەتەوەیی لەسەر بنەمای تورک بوون بوو. ئەم چەمکە لە بەرژەوەندی ئاسمیلەکردنی کەمینەکان بوو بە کوردەکانیشەوە و زۆرجاریش بووە هۆی سیاسەتی هەڵاواردن و سەرکوتگەرانە بەرامبەریان.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە بەستێنی مێژوویی پەیمانی لۆزان ڕەوایەتی بە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ یان سەرکوتکردنی کەمینەکان نادات. داواکاری کورد و کەمینەکانی دیکە بۆ داننان بە مافە کولتووری و زمانەوانی و سیاسییەکانیان ڕەوایە و دەبێت بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و ڕێزدارانە بۆ مافەکانی مرۆڤ چارەسەر بکرێن.
تێگەیشتن لە چوارچێوەی مێژوویی پەیمانی لۆزان یارمەتیدەرە بۆ باشتر تێگەیشتن لە پرسە هەنووکەییەکانی پەیوەست بە پرسی کورد و جەخت لەسەر گرنگی دۆزینەوەی چارەسەری بەردەوام دەکات کە ڕێز لە ماف و خواستەکانی پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی ناوچەکە بگرێت.
بڕگەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە ناوچەی ئاسیای بچووک و کورد
بڕگەکانی پەیمانی لۆزان سەبارەت بە ناوچەی ئاسیای بچووک و کورد کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ماف و پێگەی کورد لە تورکیا و وڵاتانی دراوسێ هەبووە. لێرەدا چەند لایەنێکی سەرەکی دەخەینەڕوو کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن:
- دان نەنان بە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی: لە پەیمانی لۆزاندا دان بە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی دا نەنرابوو. ئەم وەدەرنانە لە ژێر کاریگەری بەرژەوەندی و ڕەچاوکردنی جیۆپۆلەتیکی زلهێزە هاوپەیمانەکان لەو کاتەدا بوو. لە ئەنجامدا کورد خۆی بە دابەش کراوی لە نێوان چەند دەوڵەتدا بینیەوە.
- سنووردارکردنی مافە ڕۆشنبیری و زمانەوانیەکان: پەیمانی لۆزان لە ڕووی پاراستن و بەرەوپێشبردنی زمان و کولتوور و ناسنامەکەیەوە مافی تایبەتی بە کورد نەداوە. بۆ نموونە لە تورکیا سیاسەتەکانی ئاسمیلەکردن، هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی کورد و یەکدەست کردنی کولتووری وەک بەشێک لە چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی تورکیا داوە.
- بەرتەسککردنەوەی مافە سیاسییەکان: پەیمانی لۆزان دان بە مافە سیاسییە جیاوازەکانی کورددا وەک نەتەوەیەک نەناوە. ئەمەش بووەتە هۆی سنووردارکردنی بەشداری سیاسی و نوێنەرایەتییان لە دامودەزگاکانی حکومەتدا. کورد زۆرجار پەراوێزخراوە و ڕووبەڕووی هەڵاواردنی سیاسی بووەتەوە، ئەمەش هەستی بێبەشی و نادادپەروەری بەهێزتر کردووە.
- سیاسەتی سەرکوتگەرانە و توندوتیژی: زۆرجار سیاسەتی سەرکوتگەرانە بۆ پاراستن و کۆنترۆڵی دەوڵەت و سەقامگیری جێبەجێ کراوە. ئەمەش بووەتە هۆی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و گرژی و ململانێی توندی لە ناوچە کوردستانییەکان لێ کەوتووەتەوە.
- کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان دەوڵەتەکان: بڕگەکانی پەیمانی لۆزان کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی دراوسێش هەبووە کە دانیشتوانێکی بەرچاوی کوردیان هەیە، وەک عێراق و سوریا. ئیدیعای سنوور بەزاندنی کوردەکان گرژی و پرسی ئەمنیی دروستکردووە، کە زۆرجار بە ڕووبەڕوو بوونەوەی لێ کەوتوەتەوە.
لێکەوتەکانی پەیمانی لۆزان لەسەر مافەکانی کورد
پەیمانی لۆزان لێکەوتەی وێرانکەری بۆ مافەکانی کورد هەبوو، کە لە ئەنجامدا تا ڕادەیەکی زۆر پەراوێز خران و جیاکارییان لەگەڵدا کرا. لێرەدا هەندێک لە دەرئەنجامە سەرەکییەکانی پەیماننامەکە دەخەینەڕوو:
- هەڵاواردن و پەراوێزخستن: پەیمانی لۆزان هەڵاواردنی دژ بە کورد لە تورکیا و وڵاتانی دراوسێی بەدامەزراوەیی کرد. کورد لە کایە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان دوور خراوەتەوە، ئەمەش وایکردووە کە لە پێگەی پەراوێزخستن و بێبەشیدا بمێنێتەوە.
- سەرکوتکردنی شوناسی کولتووری و زمانەوانی: ئەو سیاسەتە ئاسیمیلاسیۆنیانەی کە بەپێی پەیمانی لۆزان جێبەجێکراون، شوناسی کولتووری و زمانەوانیی کوردیان سەرکوت کردووە. زمان و نەریت و میراتی فەرهەنگییان سەرکوت کراوە و بووەتە هۆی لەدەستدانی ناسنامەی جیاوازیان و نکۆڵیکردن لە بوونیان وەک نەتەوەیەک.
- توندوتیژی و سەرکوتی ئامانجدار: هەروەها پەیمانی لۆزان زەمینەی بۆ توندوتیژی و سەرکوتی ئامانجدار لە دژی کورد خۆش کرد. کۆمەڵکوژی و جینۆساید و ئۆپراسیۆنی سەربازی بە ئامانجی لاوازکردنی دانیشتوانی کورد و ملکەچکردنیان ئەنجامدرا.
- ئاوارەبوونی زۆرەملێ و زەبر: کورد بەهۆی سیاسەتی سەرکوتگەرانە و توندوتیژی بەرامبەریان بووەتە قوربانیی ئاوارەبوونی زۆرەملێی بەرفراوان. ئەم ئاوارەبوونە زۆرەملێیانە بووە هۆی زەبر و زەنگی قووڵ و شێوازی ژیانی نەریتییان تێکدا و ناسەقامگیری و ئازارێکی بەردەوامیان دروستکرد.
- سنووردارکردنی مافە سیاسییەکان: پەیمانی لۆزان بە دوورخستنەوەی لە پرۆسەی بڕیاردان و دامودەزگاکانی حکوومەت، مافە سیاسییەکانی کوردی سنووردار کرد. ئەمەش وایکردووە نوێنەرایەتی و بەشداری سیاسیان تێکبدات و ئەگەری بەرگریکردن لە بەرژەوەندییەکانیان و دەستەبەر کردنی مافەکانیان پووچەڵ بکاتەوە.
گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە دەرئەنجامەکانی پەیمانی لۆزان لەسەر مافەکانی کورد تا ئەمڕۆش هەستیان پێدەکرێت. داواکاری کورد بۆ داننان بە ناسنامەی کولتووری و مافە زمانەوانی و سیاسی و خاکییەکانی خۆی بەردەوامە و بارودۆخی کورد لە ناوچەکەش بەردەوامە لە وروژاندنی نیگەرانییەکان لە ڕووی مافەکانی مرۆڤ و دادپەروەری کۆمەڵایەتییەوە.
کێشەکانی ئێستای پرسی کورد
ئاستەنگییەکانی ئێستای پرسی کورد ئاڵۆز و فرەلایەنە و بەپێی ئەو وڵاتانەی پێکهاتە کوردییەکان تێیدا دەژین جیاوازن. لێرەدا چەند کێشەیەکی بەرچاو دەخەینەڕوو کە ئەمڕۆ کورد لەبەردەمدایە:
- هەڵاواردن و بەرتەسککردنەوەی مافەکان: کورد لە چەند وڵاتێکدا کە تێیدا نیشتەجێیە بەردەوامە لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەڵاواردنی سیستماتیک. زۆرجار لە مافە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانیان بێبەش دەبن و لە دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و دامەزراندن و خزمەتگوزارییە گشتیەکان ڕووبەڕووی هەڵاواردن دەبنەوە. هەروەها ئازادی ڕادەربڕین، ئازادی رێکخراوەیی، بەشداری سیاسی و توانای بەرگریکردنی یاسایی لە مافەکانیان بەرتەسک کراوەتەوە.
- ململانێ و توندوتیژی: لە هەندێک ناوچە کە کورد تێیدا دەژی، ململانێی چەکداری و توندوتیژی بەردەوام کاریگەری وێرانکەری لەسەر پێکهاتە کوردییەکان هەیە. گروپە توندڕەوەکان، پێکدادانەکانی نێوان گروپە چەکدارەکان و ململانێیە ناوچەییەکان، گرژییەکانیان گەورەتر کردووە و بووەتە هۆی گیان لە دەست دان، ئاوارەبوونی زۆرەملێ و وێرانکارییەکی بەرفراوان، لە ئەنجامدا ئازاری مرۆڤی بەرچاوی لێکەوتووەتەوە.
- نوێنەرایەتی سیاسی و ئۆتۆنۆمی: داواکاری کورد بۆ دانپێدانانی سیاسی و خۆبەڕێوەبەری زیاتر بەپێی وڵات جیاوازە. بەشێک لە گرووپە کوردییەکان داوای ئۆتۆنۆمییەکی زیاتری ناوچەیی یان دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی دەکەن. هەندێکی دیکەش بەدوای دانپێدانانی یەکسانیی، وەک هاووڵاتی هاوبەش دەکەن لەو وڵاتانەی کە تێیدا دەکەونە چوارچێوەی سنوورە سیاسییەکانی. پرسی نوێنەرایەتی سیاسی کورد و بەشداریکردنیان لە پرۆسەکانی بڕیاردان تا ئێستاش کێشەیەکی گەورەی چارەسەر نەکراوە.
- ڕادیکاڵبوون و توندڕەوی: گرووپە توندڕەوەکانیش ڕۆڵیان هەبووە لە تێکچوونی دۆخی کورددا. بەشێک لە گرووپە کوردییەکان خەریکی چالاکیی توندئاژووانە بوون و بەشێکی دیکەش بوونەتە قوربانی چەوساندنەوەی گرووپە توندڕەوەکان. بوونی گرووپە تیرۆریستیەکان و ململانێ ناوچەییەکان کەشوهەوای ناسەقامگیری و توندوتیژیی دروست کردووە کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر کورد هەیە.
- گەڕان بەدوای چارەسەری ئاشتیانە و بەردەوامدا: گەڕان بەدوای چارەسەری ئاشتیانە و بەردەوام بۆ پرسی کورد تا ئێستاش وەکو ڕێگا چارەسەرییەکی چارەنووسساز چاو لێ دەکرێت. ئەمەش بریتییە لە هاندانی دیالۆگ و دانوستان و چارەسەرکردنی ناکۆکی لە ڕێگەی سیاسی و ئاشتیانە. هەوڵدان بۆ بەرەوپێشبردنی ئاشتەوایی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و مافی یەکسان. خۆبەڕێوەبەری کورد و دابین بوونی هێندێ لە ویستە نەتەوەییەکانی و ڕیز گرتن لە مافەکانی مرۆڤ، پێویستن بۆ پەرەپێدانی سەقامگیری.
پێویستە جەخت لەوە بکرێتەوە کە فرەچەشنی بەستێن و داواکارییەکانی کورد، چارەسەری کێشەکەی ئاڵۆزتر دەکات. گەڕان بەدوای چارەسەری بەردەوام پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و دیالۆگی گشتگیر و داننان بە ماف و خواستەکانی کورد وەک نەتەوەیەکی دیاریکراو هەیە. هەر وەها کوردەکان دەبێ داواکارییە نەتەوەییەکانیان ڕێکخراوتر و ڕوونتر بخەنە ڕوو هەتا کار کردن بۆ چارەسەری ئاسانتر بکات.
دیدگاکان بۆ ئایندەی پرسی کورد
بۆ ئایندەی پرسی کورد، لێرەدا چەند دیدگایەک دەخەینەڕوو کە دەبێ لەبەرچاو بگیرێن:
- دیالۆگی سیاسی: دیالۆگێکی سیاسی گشتگیر و بنیاتنەر لە نێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکاندا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی پەیوەست بە پرسی کورد زۆر پێویستە. ئەمەش بریتییە لە بەشداریکردن لە گفتوگۆی نێوان حکومەتەکان، نوێنەرانی کورد، ئەکتەرە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتیانە و بەردەوام.
- داننان بە مافە ڕۆشنبیری و زمانەوانیەکان: داننان و دەستەبەرکردنی مافە ڕۆشنبیری و زمانەوانیەکانی کورد زۆر گرنگە. ئەمەش بریتییە لە پێشخستن و پاراستنی زمانی کوردی، بەرزکردنەوەی کولتووری کوردی و پاراستنی میراتی کولتووری کوردی. هەروەها ئۆتۆنۆمی کولتووری و بەشداریکردنی کورد لە پرۆسەکانی بڕیاردان کە پەیوەندی بە کولتوورەکەیەوە هەیە، گرنگە.
- بەشداری سیاسی: کورد دەبێت بەشداری سیاسی ماناداری هەبێت لەو وڵاتانەی کە تێیدا نیشتەجێیە. ئەمەش نوێنەرایەتی دادپەروەرانەی کورد لە دامودەزگا سیاسییەکان و دەستڕاگەیشتن بە مافە سیاسییەکانی یەکسان و ئەگەری دووپاتکردنەوەی بەرژەوەندییە سیاسییەکانی بە شێوەیەکی ئاشتیانە و دیموکراسیانە دەگرێتەوە.
- چارەسەری ئاشتیانەی ململانێیەکان: چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ململانێیەکان بۆ گەیشتن بە سەقامگیرییەکی هەمیشەیی لە ناوچە کوردنشینەکاندا زۆر گرنگە. ئەمەش کۆتاییهێنان بە توندوتیژی و بەرەوپێشبردنی ئاشتەوایی و بەدواداچوون بۆ چارەسەری سیاسی لە ڕێگای دانووستانەوە لە خۆ دەگرێت.
- پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی: پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی کارا ببینێت لە چارەسەرکردنی پرسی کورد بە پاڵپشتیکردنی هەوڵەکان بۆ دیالۆگ و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و بەرەوپێشبردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی. وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەتوانن هاوکاری تەکنیکی پێشکەش بکەن، هاندانی نێوەندگیری و ئاسانکاری بۆ دانوستانەکان بکەن بۆ گەیشتن بە چارەسەری ئاشتیانە.
- بەهێزکردنی ئەکتەرە ناوخۆییەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی: ئەکتەرە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕن لە پاراستنی مافەکانی کورد و پێشخستنی گشتگیرییان. گرنگە توانایان بۆ داکۆکیکردن لە مافەکانی کورد و چاودێریکردنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و بەرەوپێشبردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی بە هێز بکرێت.
گرنگە دان بەوەدا بنێین کە چارەسەرکردنی پرسی کورد ئاڵۆزە و پێویستی بە پابەندبوونی درێژخایەن و هەوڵی بەردەوام و ئیرادەی سیاسی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان هەیە. بۆ چارەسەری کێشەی کورد، دەبێ واقیعە ناوخۆییەکان و خواستەکانی کورد و پرەنسیپە گشتگیرەکانی مافی مرۆڤ و دادپەروەری کۆمەڵایەتی لەبەرچاو بگیردرێن.
ئەنجام
پەیمانی لۆزان لێکەوتەی قووڵی لەسەر پرسی کورد هەبووە، کورد لە ڕووی مافە بنەڕەتییەکان و دانپێدانانی سیاسییەوە ڕووبەڕووی پێشێلکارییەکانی ڕابردوو و کێشەی بەردەوام بووەتەوە. داننان بە کاریگەرییەکانی پەیماننامەکە و بەشداری چالاکانە بۆ چارەسەرکردنی ئەم دۆخە زۆر گرنگە.
کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و حکومەتە خەمخۆرەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە بەرەوپێشبردنی مافەکانی کورد. پێویستە پێکەوە کاربکەن بۆ دامەزراندنی میکانیزمی گفتوگۆی گشتگیر و بنیاتنەر، کە دەنگی کورد ببیسترێت و لەبەرچاو بگیردرێت. زۆر گرنگە هانی چارەسەری ئاشتیانە بدرێت و پشتیوانی لە دەستپێشخەرییەکانی ئاشتەوایی بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتییەکی هەمیشەیی لە ناوچە کوردستانییەکان بکرێت.
هەروەها دانپێدانانی تەواو بە مافە کولتووری و زمانەوانی و سیاسییەکانی کورد زۆر گرنگە. ئەمەش بریتییە لە پێشخستنی شوناسی کولتووری خۆیان، پاراستنی زمانەکەیان، گەرەنتیکردنی بەشداری سیاسییان و دڵنیابوون لەوەی کە دەرفەتی یەکسانیان لە کۆمەڵگادا هەیە. هەروەها گرنگە ئەکتەرە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە لە پێناو مافەکانی کورددا کاردەکەن، پاڵپشتی بکرێن.
داننان و قەبووڵ کردنی دەرئەنجام و کاریگەرییە نەرێنییەکانی پەیمانی لۆزان دەتوانێ یەکەم هەنگاوی گرینگ بێ بەرەو چارەسەری. بۆیە کوردەکان دەبێ بتوانن کار لە ناساندنی ئەو تاوانانە دا بکات کە دەرهەقی ئەنجام دراون. ڕاکێشانی ڕێکخراو و دامەزراوە نێو نەتەوەییەکان بۆ کردنەوەی دەرکە دیالۆگ لە نێوان کورد، پێکهاتەکانی دیکە و ئەو دەوڵەتانە کە کوردیان بە سەر دا دابەش بووە، زۆر گرینگە. بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییە کە دابین بوونی مافەکانی کورد و کەمایەتییەکانی دیکەی ناوچەکە دەتوانێت زامنی سەقامگرتوویی، ئاشتی و دادپەروەرییە لە ناوچەکە، پێویستی بە دانیشتنی بەردەوام و کاری هەمە لایەنە هەیە.
