٣. ئارگیومێنتەکانی دژ بە هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان
لە بەرامبەر ئەو ئارگیومێنتانە کە بۆ هەڵوەشانەوەی پەیمانەکە خرانە ڕوو، ئارگیومێنتی بەهێزیش لە دژی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان هەیە. ئەم ئارگیومێنتانە زۆرجار لەسەر بنەمای ڕەچاوکردنی یاسایی و سیاسی و مێژوویی دامەزراون. لێرەدا هەندێک لە ئارگیومێنتە سەرەکییەکانی دژ بە ەڵوەشانەوەی پەیماننامەکە دەخەینەڕوو:
- یاسایی و شەرعیەت: هەندێک دەڵێن پەیمانی لۆزان لەو کاتەدا بە شێوەیەکی یاسایی و شەرعی دانوستان و واژۆ کراوە. دەرئەنجامی دانوستانە درێژخایەنەکانی نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکان بوو لەوانە کۆماری تورکیا و زلهێزەکانی هاوپەیمان. بۆیە پەیماننامەکە بە ڕێککەوتنێکی یاسایی پابەندکەر دادەنرێت.
- سەقامگیری ناوچەیی: پەیمانی لۆزان یارمەتیدەر بوو بۆ هێنانەدی هەندێک سەقامگیری و ئارامی بۆ ناوچەی ئاسیای بچووک لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم. سنوور و مافی کەمینەکانی دیاری کرد، بەمەش چوارچێوەیەک بۆ پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتانی ناوچەکە دامەزراند. هێنانە گۆڕی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەکە دەتوانێت ببێتە هۆی ئەگەری گرژی و ململانێی.
- بنەمای پاشەکشە نەکردن: یەکێکی دیکە لە ئارگیومێنتەکان کە زۆرجار پێشدەخرێت، بنەمای پاشەکشەنەکردنە لە یاسای نێودەوڵەتیدا. بەپێی ئەم بنەمایە، ناتوانرێت پاشەکشە لە پەیماننامەیەک بکرێت، مەگەر بە شێوەیەکی جددی پێچەوانەی بنەما بنەڕەتییەکانی یاسای نێودەوڵەتی بێت. بە سەرنجدان بەوەی کە پەیمانی لۆزان نزیکەی سەدەیەک لەمەوبەر ئەنجامدراوە، دەوترێت کە هێنانە بەر باسی بابەتی هەڵوەشاندنەوە ئەم بنەمایە پێشێل دەکات.
- پێشینەی یاسایی: پەیمانی لۆزان پێشینەی یاسایی گرنگی لەسەر سنوورەکان و مافی کەمینەکان دامەزراندووە. ئەگەر پەیماننامەکە هەڵوەشێتەوە یان دەستکاری بکرێ، دەتوانێت ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە بخاتە ژێر پرسیارەوە کە لەسەر بنەمای هاوشێوە ئەنجامدراون. ئەمەش دەتوانێت نادڵنیایی یاسایی دروست بکات و سەقامگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان تێکبدات.
- دەرئەنجامە پێشبینینەکراوەکان: هێنانە بەر باسی پەیمانی لۆزان دەتوانێت دەرئەنجامی پێشبینینەکراو و مەترسیداری هەبێت. ئەمەش دەتوانێت گرژییە نەتەوەیی و سیاسییەکان لە ناوچەکەدا هەڵگیرسێنێت و ببێتە هۆی ناکۆکی و ناسەقامگیری. هەندێک دەڵێن پاراستنی دۆخی ئێستای پەیماننامەکە باشترە لە ئەگەری کارەساتی پێشبینینەکراو.
ئارگیومێنتەکانی دژی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان تیشک دەخەنە سەر یاساییبوون، سەقامگیری ناوچەیی، بنەمای پاشەکشەنەکردنی یاسای نێودەوڵەتی، پێشینە یاساییەکان و دەرئەنجامە پێشبینینەکراوەکان. ئەم ئارگیومێنتانە جەخت لەسەر گرنگی ڕێزگرتن لە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان دەکەنەوە کە ئەنجامدراون. هەر وەها جەخت لە سەر گەڕان بۆ چارەسەری دیپلۆماسی و ئاشتیانەدا دەکەنەوە، بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی ئێستا، هاوکات پاراستنی سەقامگیری و ئارامی لە ناوچەی ئاسیای بچووکدا. ئەوان هۆشداری دەدەن لە مەترسییە ئەگەرییەکانی هەڵوەشانەوە یان دەستکاری کردنی پەیماننامەکە، و جەخت لەسەر پێویستی دۆزینەوەی ڕێگەی بەدیل بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئێستا دەکەنەوە.
لێکدانەوەی ئارگۆمێنتەکانی دژ بە هەڵوەشانەوە
یاسایی و شەرعیەت
بەڕاستی هەندێک دەڵێن کە پەیمانی لۆزان لە کاتی ئەنجامدانیدا بە شێوەیەکی یاسایی و شەرعی دانوستان و واژۆ کراوە. گرنگە تێبگەین کە پڕۆسەی دانوستان و ئەنجامدانی پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی بە گشتی ڕێکار و پرەنسیپی یاسایی تایبەت پەیڕەو دەکات بۆ دەستەبەرکردنی پشتگری یاسایی و وە دەست هێنانی شەرعییەت.
پەیمانی لۆزان لە ئەنجامی دانوستانە درێژخایەنەکان بوو کە لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکان لەوان کۆماری تورکیا و زلهێزەکانی هاوپەیمانان ئەنجامدرا. ئەم دانوستانانە لە چوارچێوەی کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەکان بەڕێوەچوون و گەیشتە لوتکە بە واژۆکردنی کۆتایی پەیماننامەکە لە ساڵی ١٩٢٣. لەم پرۆسەیەدا نوێنەرانی دەوڵەتە جیاوازەکان باسیان لە مەرج، خاڵ و بڕگەکانی پەیماننامەکە کرد بە مەبەستی گەیشتن بە ڕێککەوتنی جێگای پەسەند.
جگە لەوەش پەیمانی لۆزان لەلایەن دەوڵەتانی سەروەری پەیوەندیدارەوە واژۆ کرا، ئەمەش هێزی یاسایی و بەهای یاسایی بە پەیماننامەکە دەبەخشێت. کاتێک پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی واژۆ دەکرێت، بە ڕێککەوتنێکی یاسایی پابەندکەری نێوان لایەنەکان دادەنرێت و لایەنەکان پابەندن بە ڕێزگرتن و جێبەجێکردنی بڕگەکانی بەپێی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە یاسایی بوون و شەرعیەتی پەیماننامەیەک نەگۆڕ نییە و ڕەنگە بە تێپەڕبوونی کات لێکدانەوەی دیکەی بۆ بکرێت. نۆرم و بەها نێودەوڵەتییەکان و بارودۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیش پەرە دەستێنن. بۆیە ئەگەر پەیمانی لۆزان لە کاتی ئەنجامدانیدا یاسایی و شەرعیش بووبێت، مەرج نییە ئەمە بەو مانایە بێت کە نەگۆڕە و ناتوانرێت بخرێتە ژێر پرسیارەوە.
لە چوارچێوەی ئێستادا، هەندێک لە لایەنگرانی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەڵێن کە پێداچوونەوە بە هەندێک بڕگەی پەیماننامەکە ڕەنگە ڕەوا بێت بۆ وەڵامدانەوەی نیگەرانییە هاوچەرخەکان، وەک پاراستنی مافی کەمینەکان، پێشخستنی یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی، یان گەڕان بەدوای چارەسەری ئاشتیانە بۆ ململانێیە ناوچەییەکان.
بە کورتی، پەیمانی لۆزان لە کاتی ئەنجامدانیدا بە شێوەیەکی یاسایی و شەرعی دانوستان و واژۆ کرا، ئەمەش هێزی یاسایی پێدەبەخشێت. بەڵام ڕەنگە بەهۆی پێشهاتەکانی یاسای نێودەوڵەتی و بارودۆخی سیاسی یاسایی و شەرعیەتی پەیماننامەیەک بە تێپەڕبوونی کات بەرەوڕووی پرسیار ببێتەوە.
سەقامگیری ناوچەیی
لەڕاستیدا پەیمانی لۆزان ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دامەزراندنی سەقامگیری ناوچەکە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم. بە دیاریکردنی سنوورەکان و مافی کەمینەکان، پەیماننامەکە چوارچێوەیەکی ڕوونی بۆ پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتانی ناوچەی ئاسیای بچووک دابین کرد.
یەکێک لە بەشدارییە سەرەکییەکانی ئەم پەیماننامەیە یەکلاییکردنەوەی ناکۆکی خاکی و داواکارییە خاکییەکان بوو کە دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەریان هەڵدابوو. ئەو پەیماننامەیە بە دامەزراندنی سنووری ڕوون و دانپێدانراوی نێودەوڵەتی، بناغەیەکی تۆکمەی بۆ دەوڵەتانی تازە پێکهاتوو دابین کرد، کە گەرەنتی سەروەری و یەکپارچەیی خاکیان دەکرد.
جگە لەوەش، پەیماننامەکە بە داننان بە بوونیان و پێشکەشکردنی هەندێک گەرەنتی، وەک ئازادی ئایینی، مافی خوێندن و بەکارهێنانی زمانی دایکی، پرسی مافی کەمینەکانیشی خستەڕوو. ئەمەش یارمەتیدەر بووە بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان و ڕێگریکردن لە ململانێکانی پەیوەست بە مافی کەمینەکان.
هێنانە بەر باسی پەیمانی لۆزان دەتوانێت بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئەتوانێت ئەو سنوورانە بباتە ژێر پرسیارەوه کە بەهۆی پەیماننامەکەوە دامەزراون. ئەمەش دەتوانێت نادڵنیایی و گرژی لە ناوچەکەدا دروست بکات و ئەو سەقامگیرییە بخاتە ژێر پرسیارەوە کە لە ڕێگەی پەیماننامەکەوە بەدەست هاتووە.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سەقامگیری ناوچەیی نابێت وەک جێگیر و دەست لێنەدراو سەیر بکرێت. بارودۆخی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی لە گۆڕاندایە، هەروەها نۆرم و بەها نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر بڕگەکانی پەیماننامەکان وەک نادادپەروەرانە یان سنووردارکردنی مافە بنەڕەتییەکانی تاکەکان یان گروپەکان سەیر بکرێن، ڕەنگە هەندێک قسە لەسەر پێویستی پێداچوونەوە بە پەیماننامەکان بکەن بۆ دڵنیابوون لە گشتگیری و پاراستنی باشتری مافەکان.
لە هەڵسەنگاندنی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزاندا دەبێت سوودەکانی سەقامگیری ناوچەیی کە هێناویەتییە ئاراوە لە بەر چاو بگیردرێت. هەروەها نیگەرانییەکانی پەیوەست بە مافی کەمینەکان و ستانداردە نێودەوڵەتییە هاوچەرخەکان دەبێ گرینگییان پێ بدرێت. هاوسەنگییەکی ئاڵۆزە کە پێویستی بە بیرکردنەوەی ورد و ئیرادەی سیاسی هەیە لە لایەن لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە بۆ گەیشتن بە چارەسەری پەسەندکراوی هەموو لایەک.
بنەمای پاشەکشەنەکردن
بنەمای پاشەکشەنەکردن لە یاسای نێودەوڵەتیدا بەڕاستی بنەمایەکی گرنگە کە ئامانجیەتی سەقامگیری و دڵنیایی یاسایی پەیماننامەکان مسۆگەر بکات. بەپێی ئەم بنەمایە، پەیماننامەکان بە شێوەیەکی ئاسایی ناتوانرێت بە شێوەیەکی پاشەکشەیی بخرێنە ژێر پرسیارەوە، واتە ناتوانرێت بۆ ڕووداوەکانی پێش چوونە بواری جێبەجێکردنەوە هەڵبوەشێنرێنەوە یان دەستکاری بکرێن، مەگەر بارودۆخی ناوازە هەبێت.
پەیمانی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ واژۆ کراوە و هەر بۆیە نزیکەی سەدەیەکە کاری پێدەکرێت. هەندێک دەڵێن کە هێنانە بەر باسی هەڵوەشانەوەی ئەو پەیماننامەیە، ئەو بنەمای پاشەکشەنەکردنە پێشێل دەکات، چونکە دەگاتە پرسیارکردن لەو ڕێکخستن و سنوورانەی کە لە مێژە دامەزراون، لەسەر بنەمای واقیع و پێداویستییەکانی ئەو سەردەمە.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە یاسای نێودەوڵەتی ئیستاتیک نییە و دەتوانێت لەگەڵ گۆڕانکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و یاساییدا پەرە بسێنێت. لە هەندێک حاڵەتدا، بارودۆخی ناوازە ڕەنگە پاساوی پێویست بۆ پێداچوونەوە یان کۆتاییهێنان بە پەیماننامەیەک بخاتە بەر دەست، تەنانەت ئەگەر پەیماننامەکە ماوەیەکی زۆرە کاری پێکرابێت. بۆ نموونە ئەگەر بڕگەکانی پەیماننامەیەک بە پێچەوانەی ستانداردە هاوچەرخەکانی مافی مرۆڤ یان بنەما بنەڕەتییەکانی یاسای نێودەوڵەتی دابنرێت، ڕەنگە هەندێک بڵێن کە پێویستە دووبارە سەیر بکرێتەوە.
پێشینەی یاسایی
پێشینەی یاسایی ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە سەقامگیری و پێشبینیکردنی یاسای نێودەوڵەتیدا. کاتێک پەیماننامەیەک واژۆ دەکرێت و بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ کاری پێ دەکرێ، پێشینەیەکی یاسایی دادەنێت کە زۆرجار کاریگەری لەسەر ڕێککەوتنەکانی دواتریش هەیە کە لە هەلومەرجێکی هاوشێوەدا ئەنجام دەدرێن. لە بارەی پەیمانی لۆزان، پێشینەی گرنگی لەسەر سنوورەکان و مافی کەمینەکان لە ناوچەی ئاسیای بچووک داناوە.
ئەگەر پەیماننامەکە بە هێنانە بەر باسی بابەتی هەڵوەشاندنەوە بخرێتە ژێر پرسیارەوە، ئەمە دەتوانێت کاردانەوەی لەسەر ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە هەبێت کە لەسەر بنەمای هاوشێوە دامەزراون. پێشینەکانی پەیمانی لۆزان کاریگەریی قووڵیان هەبووە، هەر وەک چۆن سنوورەکان دیاریکراون و مامەڵە لەگەڵ مافەکانی کەمینەکان لە ناوچەکانی دیکەی جیهاندا کراوە. پرسیارکردن لە ڕەوایی یان تواوەیی ئەم پێشینانە دەتوانێت نادڵنیایی یاسایی دروست بکات و سەقامگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بخاتە مەترسییەوە.
متمانە بە ڕێزگرتن لە پەیماننامە و پێشینە یاساییەکان بۆ پاراستنی نەزمی جیهانی و پێشخستنی هاوکاری نێوان دەوڵەتان زۆر گرنگە. کاتێک پەیماننامەکان بۆ ماوەیەکی درێژخایەن ڕێزیان لێدەگیرێت و جێبەجێ دەکرێن، ئەوا دەبنە پایەی بنەڕەتی یاسای نێودەوڵەتی. هێنانە بەر باسی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەیەک دەتوانێت ئەو متمانەیە لاواز بکات و سازش لەسەر یەکپارچەیی سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتی بکات.
هەروەها پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە پێشینە یاساییەکان نەگۆڕ نین و لەوانەیە لە هەندێک بارودۆخی ناوازەدا بخرێنە ژێر پرسیار و پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت. بەڵام پێویستە ئەم جۆرە پێداچوونەوەیانە بە وردی هەڵسەنگێندرێن بۆ ئەوەی پەککەوتنی گەورە دروست نەکات و سەقامگیری گشتی یاسای نێودەوڵەتی بپارێزرێت.
ئەو پێشینە یاساییەی کە پەیمانی لۆزان دامەزراندووە، گرنگییەکی بەرچاوی هەیە لە بابەتی سنوورەکان و مافەکانی کەمینەکاندا. بردنە ژێر پرسیاری ئەم پەیماننامەیە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە هەبێت و سەقامگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان تێکبدات. بەڵام گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە پێشینە یاساییەکان ڕەها نین و ڕەنگە لە بارودۆخی نائاساییدا پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت، لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە پاراستنی یەکپارچەیی و متمانە بە سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتی.
دەرئەنجامە پێشبینینەکراوەکان
پێشینەی یاسایی ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە سەقامگیری و پێشبینیکردنی یاسای نێودەوڵەتیدا. کاتێک پەیماننامەیەک دەکرێت و بۆ ماوەیەکی بەرچاو پابەند دەبێت پێیەوە، پێشینەیەکی یاسایی دادەنێت کە زۆرجار کاریگەری لەسەر ڕێککەوتنەکانی دواتر هەیە کە لە هەلومەرجێکی هاوشێوەدا ئەنجام دەدرێن. لە بارەی پەیمانی لۆزان، پێشینەی گرنگی لەسەر سنوورەکان و مافی کەمینەکان لە ناوچەی ئاسیای بچووک داناوە.
ئەگەر پەیماننامەکە بە هێنانە بەر باسی بابەتی هەڵوەشاندنەوە بخرێتە ژێر پرسیارەوە، ئەمە دەتوانێت کاردانەوەی لەسەر ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکانی دیکە هەبێت کە لەسەر بنەمای هاوشێوە دامەزراون. پێشینەکانی پەیمانی لۆزان کاریگەرییان هەبووە لە سەر بابەتی چۆنیەتی دیاری کردنی سنوورەکان و مامەڵە کردن لە گەڵ مافەکانی کەمینەکان لە ناوچەکانی دیکەی جیهان. پرسیارکردن لە ڕەوایی یان هەڵوەشاوەیی ئەم پێشینانە دەتوانێت نادڵنیایی یاسایی دروست بکات و سەقامگیری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بخاتە مەترسییەوە.
متمانە بە ڕێزگرتن لە پەیماننامە و پێشینە یاساییەکان بۆ پاراستنی نەزمی جیهانی و پێشخستنی هاوکاری نێوان دەوڵەتان زۆر گرنگە. کاتێک پەیماننامەکان بۆ ماوەیەکی درێژخایەن ڕێزیان لێدەگیرێت و جێبەجێ دەکرێن، ئەوا دەبنە پایەی بنەڕەتی یاسای نێودەوڵەتی. پرسیارکردن لە تواوەیی پەیماننامەیەک دەتوانێت ئەو متمانەیە لاواز بکات و کاریگەری لەسەر یەکپارچەیی سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتی دا بنێت.
هەروەها پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە پێشینە یاساییەکان نەگۆڕ نین و لەوانەیە لە هەندێک بارودۆخی ناوازەدا بخرێنە ژێر پرسیار و پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت. بەڵام پێویستە ئەم جۆرە پێداچوونەوەیانە بە وردی هەڵبسەنگێندرێن بۆ ئەوەی پەککەوتنی گەورە دروست نەکات و سەقامگیری گشتی یاسای نێودەوڵەتی بپارێزرێت.
