٢. ئەو ئارگیومێنتانە لە دەتوانن یارمەتیدەری هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان بن
هەندێک لە شارەزا و توێژەران پێیان وایە کە دەتوانرێت دەستکاری پەیمانی لۆزان بکرێت یان هەڵبوەشێنرێتەوە. ئەم ئارگیومێنتانە زۆرجار لەسەر بنەمای پرسگەلێکی پەیوەست بە مافی کەمینەکان و سنوورە خاکییەکان و گۆڕانکارییە سیاسییەکان دامەزراون. هەندێک دەڵێن کە بڕگەکانی پەیماننامەکە چیتر پێداویستی و واقیعەکانی ئێستا دابین ناکەن و پێویستە پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت بۆ ئەوەی دادپەروەری و یەکسانی زیاتر دەستەبەر بکرێت. بە لێکۆڵینەوە لەم ئارگیومێنتانە بە وردی دەتوانین باشتر لەو هۆکارانە تێبگەین کە بۆچی هەندێک پشتگیری لە هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەکەن.
لێرەدا هەندێک لە ئارگیومێنتە سەرەکییەکان لە بەرژەوەندی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەخەینەڕوو:
- پەرەسەندنی نۆرمە نێودەوڵەتییەکان: لایەنگرانی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دەڵێن کە نۆرم و بەها نێودەوڵەتییەکان لە دوای واژۆکردنی پەیماننامەکەوە لە ساڵی ١٩٢٣، پەرەیان سەندووە. بنەماکانی دادپەروەری، یەکسانی، ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و چارەنووسی گەلان پەرەیان سەندووە و بە توخمە سەرەکییەکانی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخ دادەنرێن. بەم شێوەیە ئەگەر بڕگەکانی پەیماننامەکان لەگەڵ ئەم ئێستانداردانەی ئێستادا ناکۆک بن، ئەوا دەتوانرێت پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت.
- گۆڕانکاری دیمۆگرافی و خاکی: لە دوای واژۆکردنی پەیمانی لۆزان، ناوچەی ئاسیای بچووک (ئاناتۆلی) گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافی بەخۆیەوە بینیوە. جموجۆڵی دانیشتووان و کۆچ و گۆڕانکاری خاکی ڕوویداوە، کە پەیوەندیی سنوورەکان و مافی کەمینەکان وەک ئەوەی لە پەیماننامەکەدا جێگیر کراوە، دەخاتە ژێر پرسیارەوە. هەندێک دەڵێن کە ئەم گۆڕانکاریانە گەرەنتی هەڵسەنگاندنەوەی بڕگەکانی پەیماننامەکە دەکەن.
- مافی کەمینەکان و گەلان: زۆرجار لە کاتی باسکردنی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان دا پرسی کورد و کەمینەکانی دیکە دەوروژێنرێت. لایەنگرانی تواوەیی دەڵێن، دەبێ مافی کەمینەکان بە تەواوی بناسرێن و بپارێزرێن. ئەگەر بڕگەکانی پەیماننامەکە مافە بنەڕەتییەکانی گەلان و کەمایەتییەکان سنووردار بکەن، ئەمە دەتوانێت ڕەوایەتی بدات بە پێداچوونەوە بە پەیماننامەکەدا بۆ دەستەبەرکردنی باشتر لەخۆگرتن و پاراستنی مافەکان.
- گفتوگۆ و دانوستان: لایەنگرانی هەڵوەشانەوە دەڵێن کە گفتوگۆ و دانوستان لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا زۆر گرینگر بۆ چارەسەرکردنی ئەو پرسانەی کە پەیوەندییان بە پەیمانی لۆزانەوە هەیە. جەخت لەوە دەکەنەوە کە چارەسەری ئاشتیانە و دانوستاندن باشترە لە ململانێ و گرژییە بەردەوامەکان. گەڕان بەدوای کۆدەنگی و ڕێککەوتنێکی سوودبەخشی هەردوولا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئێستا.
- ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی: هەندێک دەڵێن، پێویستە ڕەچاوی تواوەیی پەیماننامەی لۆزان بکرێت ئەگەر بە ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی لە ناوچەی پەیوەندیداردا پشتگیری بکرێت. ئەگەر ئەو دانیشتووانەی کە ڕاستەوخۆ کاریگەری بڕگەکانی پەیماننامەکەیان لەسەرە، خواستی خۆیان بۆ پێداچوونەوە یان چارەسەرکردنی هەندێک بڕگە دەرببڕن، دەتوانرێت ئەمە بە ڕەوا هەژمار بکرێت.
بە کورتی، ئارگیومێنتەکانی داکۆکی کاری هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزان، تیشک دەخەنە سەر پەرەسەندنی نۆرمە نێودەوڵەتییەکان، گۆڕانکارییە دیمۆگرافی و خاکییەکان، مافی کەمینەکان و گەلان، پێویستی گفتوگۆ و دانوستان، هەروەها سیاسەتی ئیرادە و شەرعیەتی دیموکراسی . ئەم ئارگیومێنتانە جەخت لەسەر پێویستی چارەسەرکردنی پرسە هەنووکەییەکان دەکەنەوە بە شێوەیەکی ئاشتیانە و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ، لە هەمان کاتدا بە لەبەرچاوگرتنی گۆڕانی واقیعەکانی ناوچەکە.
پەرەسەندنی نۆرمە نێودەوڵەتی
لایەنگرانی هەڵوەشنەوەی پەیماننامەی لۆزان دەڵێن کە ئێستانداردە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵی ١٩٢٣ەوە پەرەیان سەندووە و ڕەنگە هەندێک لە بڕگەکانی لەگەڵ ئەم ستانداردانەی ئێستادا ناکۆک بن.
بە تێپەڕبوونی کات پرەنسیپەکانی دادپەروەری، یەکسانی، ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و چارەنووسی گەلان زیاتر وەک توخمە جەوهەریەکانی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخ ناسێنراون و قبوڵکراون. نۆرم و بەها نێودەوڵەتییەکان گەشەیان کردووە و پەرەیان سەندووە بۆ ئەوەی ڕەنگدانەوەی ئەم بنەما بنەڕەتییانە بن.
لەم چوارچێوەیەدا لایەنگرانی هەڵوەشانەوە دەڵێن ئەگەر بڕگەکانی پەیمانی لۆزان پێچەوانەی ئەم نۆرم و بەهایانەی ئێستا بن، ڕەنگە پێداچوونەوەیان بۆ ڕەوا بێت. ئەوان پێیان وایە کە یاسای نێودەوڵەتی دەبێت لە ژێر ڕۆشنایی نۆرمە سەرهەڵداوەکان و بنەما پەرەسەندووەکاندا لێکبدرێتەوە و جێبەجێ بکرێت، بۆ ئەوەی یەکدەنگی و پەیوەندیی پەیماننامە و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان مسۆگەر بکرێت.
بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە پەرەسەندنی ئێستانداردە نێودەوڵەتییەکان بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی بەو مانایە نییە کە هەموو ئەو پەیماننامانەی پێشتر ئەنجامدراون بخرێنە ژێر پرسیارەوە. پێویستە هەڵوەشانەوەی پەیماننامەیەک لەسەر بنەمای کەیس بە کەیس هەڵسەنگێندرێت. هەر وەها، ئیرادەی سیاسی لایەنە پەیوەندیدارەکان و دەرئەنجامە ئەگەرییەکانی پێداچوونەوە یان ئاڵۆزییەکانی پەیماننامەکە لە بەر چاو بگیردرێن.
بە کورتی، لایەنگرانی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان پێیان وایە کە ئێستانداردە نێودەوڵەتییەکان لە دوای واژۆکردنی پەیماننامەکەوە پەرەیان سەندووە و ئەگەر هەندێک بڕگەی پەیماننامەکە پێچەوانەی ئەم ستانداردانەی ئێستا بن، ڕەنگە ڕەوا بێت پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت بۆ ئەوەی گەرەنتی پابەندبوونی پەیماننامەکە بکرێت لەگەڵ بەها و بنەما هاوچەرخەکانی یاسای نێودەوڵەتی.
گۆڕانکاری دیمۆگرافی و خاکی
لە دوای واژۆکردنی پەیمانی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣، ناوچەی ئاسیای بچووک یان ئاناتۆلی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافی و خاکیی بەخۆیەوە بینیوە. جموجۆڵی دانیشتووان، کۆچی زۆرەملێ، ململانێ و گۆڕانی سیاسی ڕوویداوە، کە پەیوەندیی سنوورەکان و مافی کەمینەکان وەک ئەوەی لە پەیماننامەکەدا جێگیر کراوە، دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
ئەم گۆڕانکارییە دیمۆگرافی و خاکییە لە ژێر کاریگەریی هۆکاری جۆراوجۆری وەک شەڕ و کۆچ و گۆڕانی سیاسی و گرژییە نەتەوەییەکان هاتوونەتە ئاراوە. دانیشتووان ئاوارە بوون، کۆمەڵگاکان پەرش و بڵاو بوون و نەتەوەی نوێ سەریان هەڵداوە. ئەم دینامیکانە بووەنەتە چالێنجێک لە بەر دەم مانەوەی سنوورەکان، نوێنەرایەتی سیاسی و پاراستنی مافی کەمینەکان.
لێرەدا چەند نموونەیەک لەم گۆڕانکاریانە دەخەینە ڕوو:
- ئاڵوگۆڕی دانیشتووانی نێوان یۆنان و تورکیا: دوابەدوای شەڕی یۆنان-تورکیا لە ساڵانی ١٩١٩-١٩٢٢، ئاڵوگۆڕێکی بەرفراوانی دانیشتوان لە نێوان یۆنان و تورکیا ڕوویدا. سەدان هەزار یۆنانی ئۆرتۆدۆکس ناچاربوون تورکیا بەجێبهێڵن و لە یۆنان نیشتەجێ بن، تورکە موسڵمانەکان ناچاربوون یۆنان بەجێبهێڵن و بچنە ناو تورکیاوە. ئەم ئاڵوگۆڕەی دانیشتووان بووە هۆی گۆڕانکاری بەرچاوی دیمۆگرافی لە ناوچەکەدا.
- ئاوارەبوونی دانیشتوانی کورد: دانیشتوانی کورد کە چەندین سەدە لە ناوچەی ئاسیای ئاناتۆلی دا بوونیان هەبووە، بەهەمان شێوە کاریگەری گۆڕانی دیمۆگرافی و خاکییان لەسەر بووە. سیاسەتەکانی دەوڵەتی تورکیا لە ماوەی سەدەی بیستەمدا بووە هۆی ئاوارەبوونی زۆرەملێی دانیشتوانی کورد، بەتایبەتی لە ماوەی ئاسمیلەکردنی زۆرەملێ لە ساڵانی ١٩٢٠ و ١٩٣٠دا، ئەم ئاوارەبوونانە کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر دابەشبوونی جوگرافیای دانیشتوانی کورد لە ناوچەکەدا هەبوو.
- ململانێ چەکدارییەکان و گۆڕانکارییە سیاسییەکان: ناوچەی ئاسیای بچووک لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا گۆڕەپانی چەندین شەڕی چەکداری و گۆڕانکاری سیاسی بووە. ڕاپەڕین و شەڕ و شۆڕش و گۆڕانی ڕژێم ڕوویانداوە و لە ئەنجامدا بابەتی خاوەندارێتی خاک و ئاوارەبوونی دانیشتووانی لێ کەوتووەتەوە. بۆ نموونە شەڕی سەربەخۆیی تورکیا (1919-1922) بووە هۆی دامەزراندنی کۆماری تورکیا و گۆڕانکارییەکی بەرچاوی خاکی.
- شارنشینی و کۆچی ناوخۆیی: هەروەها ناوچەی ئاناتۆلی کۆچی ناوخۆیی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. شارنشینی خێرا و پیشەسازی و گۆڕانکاری ئابووری بووەتە هۆی کۆچی بەرفراوانی دانیشتوانی گوندنشین بۆ ناوەندەکانی شار. ئەم کۆچکردنە ناوخۆییانە پێکهاتەی دیمۆگرافی و دابەشبوونی دانیشتووانیان لە ناوچەکەدا گۆڕیوە.
ئەم نموونانە ئەو گۆڕانکارییە بەرچاوانەی دیمۆگرافی و خاکی دەردەخەن کە لە ناوچەی ئاسیای بچووک لە دوای واژۆکردنی پەیمانی لۆزانەوە ڕوویانداوە. ئەم گۆڕانکاریانە کاریگەرییان لەسەر سنوورەکان و پێکهاتەی نەتەوەیی دانیشتووان و مافی کەمینەکان هەبووە، ئەمەش پرسیار لەسەر گونجاوی ئەو بڕگانە دروست دەکات کە لە پەیماننامەکەدا گۆنجێندراون.
هەندێک دەڵێن ئەم گۆڕانکاریانە گەرەنتی هەڵسەنگاندنەوە بۆ بڕگەکانی پەیمانی لۆزان دەکەن بۆ ئەوەی واقیعی ئێستای ناوچەکە لەبەرچاو بگیردرێت. ئەوان دەڵێن، ڕەنگە چیتر سنوور و مافە کەمینەکان کە لە پەیماننامەکەدا جێگیر کراون، لەگەڵ واقیعە دیمۆگرافی و سیاسی و کۆمەڵایەتییە هەنووکەییەکاندا نەگونجێن.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە پرسیارکردن لە سنوورەکان و مافی کەمینەکان بابەتێکی ناسک و ئاڵۆزە. داواکاری زەوی و گۆڕانکاری دیمۆگرافی دەتوانن سەرچاوە و ئەگەری گرژی و ململانێی بن. هەر هەڵسەنگاندنێک بۆ بڕگەکانی پەیمانی لۆزان پێویستە بە وریاییەوە و لە چوارچێوەی گفتوگۆیەکی بنیاتنەر لە نێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکاندا مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت.
بە کورتی، گۆڕانکارییە دیمۆگرافی و خاکییەکان کە لە دوای واژۆکردنی پەیمانی لۆزانەوە ڕوویانداوە، پەیوەندیی سنوورەکان و مافە کەمینەکان کە لە پەیماننامەکەدا جێگیرکراون، دەخاتە ژێر پرسیارەوە. هەندێک دەڵێن کە هەڵسەنگاندنی دووبارەی بڕگەکانی پەیماننامەکە گەرەنتی کراوە بۆ ئەوەی ڕەنگدانەوەی واقیعی ئێستای ناوچەکە بێت، لە هەمان کاتدا دان بە ئاڵۆزیی و ئاستەنگەکانی پەیوەست بەم پرسە دا بنرێت.
مافی کەمینەکان و گەلان
لایەنگرانی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان جەخت لەسەر گرنگی دانپێدانان و پاراستنی مافەکانی ئەو کەمینە جیاوازەکان دەکەنەوە کە کەوتوونەتە ژێر کاریگەری پەیماننامەکە. لێرەدا چەند نموونەیەکی کەمینەکان دەخەینەڕوو کە هەر وەکو کوردەکان، زۆرجار لەم چوارچێوەیەدا باس دەکرێن:
- ئەرمەنەکان: ئەرمەنییەکان پێش پەیمانی لۆزان کۆمەڵگەیەکی گرنگ بوون لە ئەنادۆڵ. بەڵام ئەو پەیماننامەیە مافەکانیانی بە تەواوی لەبەرچاو نەگرتبوو و لێکەوتەی بەرچاوی بۆ بوونی ئەوان لە تورکیادا هەبوو.
- یۆنانیەکان: یۆنانیەکان کەمینەیەکی بەرچاو بوون لە تورکیا، بەتایبەتی لە ناوچەی ئاسیای بچووک. پەیمانی لۆزان بووە هۆی ئاوارەبوونی زۆری دانیشتووان و گۆڕانکاری بەرچاو بۆ یۆنانیەکانی ئاناتۆلی.
- ئاشوورییەکان/ کەلدانییەکان: ئاشوورییەکان کە بە کەلدان یان ئاشووری-کەلدان ناسراون، گرووپێکی نەتەوەیی و ئایینی خەڵکی ناوچەکەن. هەروەها پەیمانی لۆزان کاریگەری لەسەر پێگە و مافەکانیان هەبوو.
- لازەکان: لازەکان کۆمەڵگەیەکی نەتەوەین کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی دەریای ڕەش لە تورکیا دەژین. هەرچەندە ژمارەیان بەقەد هەندێک کەمینەکانی دیکە زۆر نەبوو، بەڵام بەهەمان شێوە کاریگەری دەرئەنجامەکانی ئەو پەیماننامەیەیان لەسەر بوو.
- چەرکەسییەکان: چەرکەسییەکان گرووپێکی نەتەوەیی قەوقازی باکوورن کە دوای ململانێ لەگەڵ ڕووسیا گواسترانەوە بۆ ناوچەی ئاسیای بچووک. پەیمانی لۆزان کاریگەری لەسەر پێگە و مافەکانیان هەبوو وەک کەمینەیەک لە ناوچەکەدا.
- گروپە نەتەوەیی و ئایینییەکانی دیکەش وەک تورکمان و عەرەب و ئێزیدی و عەلەوییش بەهۆی بڕگەکانی پەیماننامەکەوە کاریگەرییان لەسەر بووە و لە داننان و پاراستنی مافەکانیاندا ڕووبەڕووی ئاستەنگ بوونەتەوە .
ئەم نموونانە دەری دەخەن کە پەیماننامەی لۆزان کاریگەریی بەرچاوی لە سەر چارەنووس و گەرەنتیکردنی مافی هەموو ئەو کەمینانە هەبووە و هەیە. بە گوێرەی لایەنگرانی هەڵوەشانەوە، دەتوانرێت پێداچوونەوە بە پەیماننامەکەدا ڕەوا بێت بۆ ئەوەی باشتر پێداویستی و خواستەکانی ئەم کۆمەڵگایانە دابین بکرێت.
گفتوگۆ و دانوستان
لایەنگرانی هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی لۆزان جەخت لەسەر گرنگی گفتوگۆ و دانوستان دەکەنەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە و ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە پەیماننامەکە. ئەوان دەڵێن گفتوگۆی کراوە و گەڕان بەدوای کۆدەنگیدا، ڕێبازێکی بنیاتنەرترن لە ململانێ یان گرژییەکی بەردەوام.
کردنەوەی دیالۆگ لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا کەناڵی پەیوەندی دروست دەکات و لێکتێگەیشتنی یەکتر بەرەوپێش دەبات. ئەمەش دەرفەت دەڕەخسێنێت کە نیگەرانی و خواست و بەرژەوەندییەکانی هەر لایەنێک بخاتەڕوو، لە هەمان کاتدا دبێ بە وردی گوێ لە دیدگا دژبەیەکەکان بگیردرێت. گفتوگۆ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ لێکتێگەیشتن و کردنەوەی گرێکۆڵە، و بنیاتنانی متمانەو پەیوەندی بەردەوام.
دانوستان ڕێگە بە لایەنەکان دەدات بەدوای چارەسەری هاوبەشدا بگەڕێن کە لەگەڵ بەرژەوەندی هەموواندا بگونجێت. بە بەشداریکردن لە پرۆسەی دانوستاندا، لایەنەکان دەتوانن لە بژاردەی جۆراوجۆر بکۆڵنەوە، باس لە پرسە تایبەتەکان بکەن و سازانە سوودبەخشەکانی هەردوولا لەبەرچاو بگرن. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئامادەیی بۆ سازشکردن و ئیمتیاز دان لە لایەن هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە.
هەروەها گفتوگۆ و دانوستان دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دووبارە لێکۆڵینەوە لە بڕگەکانی پەیماننامەکە و لێکۆڵینەوە لە دەستکارییەکان یان پێداچوونەوەکان کە ڕەنگە باشتر وەڵامی واقیع و پێداویستییە هاوچەرخەکان بدەنەوە. ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و جیۆپۆلەتیکیانەی لە دوای واژۆکردنی پەیماننامەکەوە ڕوویانداوە، پێویستی بە هەڵسەنگاندنەوەی ڕێکخستنەکانی ئێستا هەیە بۆ ئەوەی ئاشتی و سەقامگیری هەمیشەیی زامن بکرێت.
گرنگە بزانین دیالۆگ و دانوستان پرۆسەیەکی ئاسان نییە و ڕەنگە پێویستی بە کات و سەبر و ئیرادەی سیاسی هەموو لایەنەکان هەبێت. بەڵام لایەنگرانی هەڵوەشانەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە سوودە ئەگەرییەکانی گفتوگۆی کراوە و دانوستانە سەرکەوتووەکان زۆر لە تێچووی و ناکۆکییەکان زیاترە.
بە کورتی، گفتوگۆ و دانوستان وەک ڕێبازێکی جەوهەری بۆ چارەسەرکردنی ئەو پرسانەی پەیوەستن بە پەیمانی لۆزانەوە سەیر دەکرێن. ڕێگایەکی ئاشتیانە و بنیاتنەر بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان دەتوانێت ئاشتییەکی بەردەوام بۆ ناوچەکە دەستەبەر بکات.
ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی
ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی توخمێکی سەرەکین لە باسکردنی هەڵوەشانەوە پەیمانی لۆزان دا. هەندێک دەڵێن ئەگەر ئەو دانیشتووانەی کە ڕاستەوخۆ کاریگەری بڕگەکانی پەیماننامەکەیان لەسەرە، ئیرادەی خۆیان بۆ پێداچوونەوە یان چارەسەرکردنی هەندێک بڕگە دەرببڕن، دەتوانرێت ئەمە بە ڕەوا هەژمار بکرێت.
ئیرادەی سیاسی ئاماژەیە بۆ ئیرادەی ئەکتەرە سیاسییەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی پەیوەست بە پەیماننامەکە. ئەگەر سەرکردە سیاسییەکان و پارتە سیاسییەکان و ئەکتەرە کاریگەرەکانی دیکە ئیرادەیەکی ڕوون نیشان بدەن بۆ پێداچوونەوە بە پەیماننامەکە و دۆزینەوەی چارەسەری گونجاوتر، ئەمە دەتوانێت سیگناڵێکی بەهێز بێت لە بەرژەوەندی هەڵوەشاندنەوە دا. ئیرادەی سیاسی دەتوانێت لە ڕێگەی ڕاگەیاندنی فەرمی، دەستپێشخەری چاکسازی، پێشنیاری یاسادانان یان کردەوەی کۆنکرێتی بە ئامانجی کردنەوەی دیالۆگ لەسەر ئەو پرسە خۆی دەربخات.
شەرعیەتی دیموکراتی ئاماژەیە بۆ داننان بە دەسەڵاتی دانیشتوانی پەیوەندیدار بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووسی خۆیان. ئەگەر ئەو دانیشتووانەی کە ڕاستەوخۆ کاریگەری بڕگەکانی پەیماننامەکەیان لەسەرە، لە ڕێگەی پرۆسەی دیموکراسی وەک هەڵبژاردن، ڕیفراندۆم یان ڕاوێژکاری گشتیەوە ئیرادەی خۆیان دەرببڕن، ئەمە دۆسیەی هەڵوەشانەوە یان ئەگەری پێداچوونەوە بەهێزتر دەکات. شەرعیەتی دیموکراسی واتای ڕێزگرتن لە مافی تاکەکانە بۆ بەشداریکردن لەو بڕیارانەی کە کاریگەرییان لەسەرە و دەربڕینی دەنگی ئازادانە و دادپەروەرانە.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی تاکە هۆکار نین کە لە کاتی هەڵسەنگاندنی هەڵوەشانەوەوی پەیماننامەیەکدا لەبەرچاو بگیردرێن. هەروەها پێویستە توخمەکانی دیکەی وەک ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ، پاراستنی کەمینەکان، سەقامگیری ناوچەیی و کاریگەرییە جیۆپۆلەتیکییەکان لەبەرچاو بگیردرێن. بەڵام ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی دەتوانێت ڕۆڵێکی چارەنووسساز بگێڕێت لە شەرعیەتدان بە پێداچوونەوە بە پەیماننامە یان پرۆسەی چارەسەرکردنی کێشەکان.
لە کۆتاییدا، ئەگەر ئیرادەی سیاسی و شەرعیەتی دیموکراسی لە ناوچەی پەیوەندیداردا هەبێت، و لە لایەن ئەو دانیشتووانەی کە ڕاستەوخۆ کاریگەری بڕگەکانی پەیماننامەکەیان لەسەرە، داخوازی گۆڕانکاری دەرببڕدرێت، دەتوانرێت ئەمە وەک ئارگیومێنتێکی بەهێز لە بەرژەوەندی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزان هەژمار بکرێت.
